Antik, Ortaçağ ve daha yakın tarihli yazılı kaynaklar, Kıbrıs’ı çeşitli zamanlarda vuran ve bazı yerleşim yerlerinin büyük ölçüde yıkılmasına, hatta tamamen yok olmasına neden olan birçok depremden bahsetmektedir. Bu yazılı kaynaklara ek olarak, gerek yazılı kaynaklardaki depremleri doğrulayan gerekse yazılı kaynaklarda bahsedilmeyen depremlerin de meydana geldiğini kanıtlayan arkeolojik araştırmalardan elde edilen kanıtlar da vardır.
Elbette, hem yazılı kaynaklar hem de arkeolojik buluntular sadece özellikle güçlü ve yıkıcı depremleri doğrularken, diğer birçok depremden bahsetmemektedir.
Yazılı kanıtların bulunmadığı tarih öncesi yıllardan itibaren depremler arkeolojik araştırmalarla kanıtlanmıştır.
Kıbrıs’ın yüksek sismisite ile karakterize edilen yeryüzündeki en büyük ikinci deprem bölgesi olan Akdeniz-Supra-Asya Bölgesi’nde yer almasından dolayı, sismik sarsıntıların meydana gelme sıklığı yüksek olsa da genellikle bu depremlerin şiddeti düşüktür.
Kıbrıs Bankası ve Politis Gazetesi’nin işbirliğinde dijital olarak Yunanca yayınlanan Büyük Kıbrıs Ansiklopedisi-Polignosi‘nin derlediği antik çağdan günümüze Kıbrıs’ta yaşanan depremleri Gazedda olarak okuyucularımız için Türkçe’ye çevirdik.
MÖ 3000 ve MÖ 1075
Mağusa kazasına bağlı Sotira köyündeki arkeolojik alandan elde edilen kanıtlara göre, Neolitik dönemin sonu olan MÖ 3000 civarında, güçlü bir depremle olduğuna inanılmaktadır.
Mağusa bölgesindeki Enkomi gibi büyük kentlerin yıkılıp kesin olarak terk edildiği ve Kition ve Palaepafos (Eski Baf) gibi yerlerin yıkılıp yeniden inşa edildiğine dair Geç Tunç Çağı döneminin sonu (MÖ 1075 civarı) için de benzer değerlendirmeler yapılmaktadır. Palaiapafos’ta, Agapenor tarafından yeniden inşa edilen orijinal Afrodit tapınağının da muhtemelen bir depremle yıkıldığına inanılmaktadır.
MÖ 180
Yazılı kaynaklar, temel olarak Helenistik dönemden itibaren Kıbrıs’ı zaman zaman vuran birçok depreme işaret etmektedir. Sibilla kehanetlerinden biri bu tür felaketlere atıfta bulunarak şöyle der:
“Deprem ve felaket Kıbrıs’ın işareti.
ve Aida’nın birçok ruhu bir arada.”
Birçok kişi, birçok ruhu birlikte cehenneme gönderecek olan bu Sibilla kehanetinin, MÖ 180’den kısa bir süre önce Kıbrıs’ı vuran bir depreme atıfta bulunduğuna inanmaktadır.
MÖ 92, MÖ 26, MÖ 15
Bir başka güçlü depremin MÖ 92 civarında Kıbrıs’ı vurduğu bilinmektedir.
M.Ö. 26 yılında yine bir başka deprem özellikle Baf bölgesini vurmuştu. Ancak en iyi bilinen, Dion Cassius tarafından bahsedilen MÖ 15 yılında Baf’ı vuran yıkıcı depremdir:
“…Pafios’ta deprem ona [Augustus] para kaybettirdi ve Augustan şehrinin doktrinle anılmasına izin verdi…“
Octavian Augustus daha sonra Baf’a maddi yardımda bulunmuş ve onun onuruna Augusta (Sevastis) lakabı verilmişti. Eusebius da Kronik’inde bu depremden bahseder, ancak depremin sadece Baf’ı değil, Kıbrıs’ın birçok yerini harap ettiğini yazar:
“Kıbrıs depreminde birçok yer harap oldu…“
MÖ 15 yılındaki aynı deprem başka kaynaklarda da yer almaktadır.
MS 76-77
Özellikle Baf, Salamis ve Kıbrıs’ın diğer bölgeleri için yıkıcı olan MS 77 depreminden yine bir Sibilla kehanetinde bahsedilmektedir:
… “Ve sonra Salamis bir depremle yok olacak”.
Uzmanlar aslında o dönemde, hem MS 76 hem de 77’de birkaç depremin meydana geldiğine inanmaktadır. Segel (Kronografi) MS 77 yılındaki depremlerden söz ederek şöyle yazar:
“Kıbrıs’ta üç şehir depremlerle yıkıldı.“
Segel’in bahsettiği bu üç şehrin Baf, Kition ve Salamis olduğuna inanılırken, Salamis’te birçok kamu binasının yıkıldığı kazılarla kanıtlanmış bir veridir. MS 77 depremlerinden başka kaynaklarda da bahsedilmektedir.
MS 332-342
Kıbrıs’ı vuran bir sonraki yıkıcı depremler MS 332 ve 342 depremleridir. Tarihçiler Kedrinos ve Theophanes, Salamis’in o dönemde özellikle etkilendiğinden bahseder. Theophanes MS 332 depremi hakkında şunları yazar:
“… Bu makalenin Yunanlı yazarı, M.S. 332 yılında Salamis şehrinin yıkıldığını ve oldukça büyük bir sel felaketinin yaşandığını belirtmektedir…“
Kedrinos da Salamis’in nüfusunun büyük bir kısmının hayatını kaybettiğini vurgulayarak benzer şeyleri tekrarlar. MS 342’deki korkunç deprem hakkında da yazan Theophanes, Salamis’in yine özellikle etkilendiğini belirtir. Bu depremde kentteki binaların çoğunun yerle bir olduğunu yazar. Diğer kaynaklar ise Salamis’in büyük bir kısmının denize gömüldüğünü bildirmektedir.
Malalas özellikle Salamis ile ilgili;
“…bir depremde büyük bir kısmı denizin altında kaldı ve geri kalanı da yıkıldı…” diye yazar.
Aynı yazar, Salamis’in daha sonra Büyük Konstantin’in oğlu Constantius tarafından yeniden inşa edilmesine yardım edildiğini ve bu nedenle onun onuruna Constantia olarak yeniden adlandırıldığını da belirtir.
MS 4. yüzyılın ikinci yarısında Kıbrıs’ı vuran depremlerden Nissa’lı Gregory de bahseder. Arkeolojik araştırmaların da doğruladığı gibi, Nissa’nın özellikle Kourion’u etkileyen MS 365 depremlerini kastettiğine inanılmaktadır. (National Geographic, cilt 174, no 1, Temmuz 1988, s. 30-53’teki ‘Kourion’da Dünyanın Sona Erdiği Gün’ makalesine bakınız).
Kaynaklar Ortaçağ boyunca en yıkıcı depremler’n 1183, 1222 ve 1491 yıllarında meydana geldiğine işaret ederken, Baf özellikle Franklar döneminde birçok depremden kötü etkilenmiştir. Baf’ta yaşanan yıkım Ortaçağ gezginlerinin yazılarında da yer almaktadır.
1222
Kaynakların gösterdiğine göre bu depremlerden en ciddisi 3 Mayıs 1222’de meydana gelen ve kenti sert bir şekilde vuran, Ortaçağ Kalesi ‘Saranda Kolones’ kalesi de dahil olmak üzere birçok binayı yıkan, katedral ve kentin limanını da tahrip eden depremdi. 1222 depremi Lefkoşa ve Limasol şehirleri de dahil olmak üzere Kıbrıs’ın diğer birçok bölgesini de etkiledi.
1577
Marcian Kütüphanesi’nde (Venedik) bulunan Leontius Machairas Kroniği’nin kodeksindeki bir nottan da anlaşıldığı üzere, 28 Ocak 1577 tarihinde Kıbrıs’ı vuran deprem çok şiddetli olmuştur. Notun anonim yazarı “duvarları… …birçok kiliseyi ve evi yıktı ve adayı ölümüne korkuttu… (bkz. Vustroniou, Diyisis…,1989, s. 160, not 5).
1795
10 Aralık 1795’te Mağusa’da, kaydedilen verilere göre 200 kişinin ölümüyle sonuçlanan bir başka deprem meydana geldi.
Daha sonraki yıllarda da birçok deprem kaydedilmiş ya da rapor edilmiştir.
1900
Mesarya’yı etkileyen güçlü ve hasar verici bir deprem 5 Ocak 1900 tarihinde yaşanırken, kaynakların bu depremin derinliği nedeniyle Doğu Akdeniz’in tamamında hissedildiğini belirtmektedir.
1953
Baf ve yöresinde 10 Eylül 1953 tarihinde meydana gelen deprem yakın tarihin en şiddetli depremi olarak kaydedildi.
10 Eylül 1953 sabahı saat 06:00 sularında Baf kazası Kıbrıs’ın o güne kadar gördüğü en şiddetli depremlerle sarsıldı. Depremin bilançosu 40 ölü, 100 yaralı ve 4000 kişinin evsiz kalması oldu.
Kathikas köyü sakinleri İngiliz helikopterinden insani yardımla kurtarıldı. Depremden 158 köy ve kasaba etkilendi. Hasarın çoğu toprak kaymaları ve yüzey çatlaklarından kaynaklanan deprem özellikle beş köyü Strumbi, Ciyas, Lapityu, Aksilu ve Fasula’yı enkaza döndürdü, 105 köy ise hafif hasar gördü.
Deprem o kadar şiddetliydi ki Lübnan, İsrail, Mısır, Kastelorizo, Rodos, ve Türkiye’de de hissedildi.
1995
Baf kazasını etkileyen şiddetli bir başka deprem 23 Şubat 1995 tarihinde meydana geldi.
23 Şubat 1995 depremi gece saat 11’de meydana geldi ve Richter ölçeğine göre yaklaşık 6 büyüklüğünde deprem oldu. Kıbrıs’ın neredeyse tamamında hissedilen ve merkez üssü Baf kazası açıklarındaki deniz bölgesinde olan depremi takip eden günlerde yaklaşık 100 artçı sarsıntı meydana geldi. Deprem Baf bölgesindeki 30 köyü etkilerken, bunların bir çoğu ciddi bir zarar görmedi. Yukarı Arodez, Milyu ve Strumbi köyleri ise kötü etkilenmişti. Milyu köyünde evler ve müştemilatlar yıkılırken köyün yaşlı sakinlerinden iki kişi yıkılan bir evde hayatını kaybetmişti. İnsan kaybının yaşanmadığı Yukarı Arodez ise en fazla zararı gören köy olmuş: yaklaşık 100 ev ve diğer yapılar yıkılırken depremden etkilenen köylüler, devlet evsizlik sorununu çözene kadar bir süre geçici olarak çadırlarda yaşamak zorunda kalmıştı.
1996
9 Ekim 1996 tarihinde Kıbrıs 6.5 büyüklüğündeki depremle sarsıldı.
Kıbrıs’ın güneybatı kesimini vuran çok şiddetli deprem Baf ve Limasol sakinlerinin yanı sıra Lefkoşa, Larnaka ve Paralimni’deki apartman sakinleri arasında paniğe neden oldu. İki kişi ikincil nedenlerle hayatını kaybetti ve 20 kişi hafif yaralandı. Başta Baf ve Limasol’da olmak üzere sınırlı hasar meydana geldi.
2023
6 Şubat 2023’te 7.7 büyüklüğünde yıkıcı bir deprem Türkiye’nin güneydoğusu ve Suriye’nin kuzeyini vurdu ve özellikle Kıbrıs’ta da hissedildi. Birkaç saat sonra bölge, ilki kadar güçlü ikinci bir depremle sarsıldı. Deprem binlerce evi ve altyapıyı yerle bir etti. Ölü sayısı 40 binden fazlaydı ve on binlerce insan yaralandı. Hayatını kaybedenlerin arasında, deprem günü bölgede bulunan, Mağusa’daki Türk Maarif Koleji’nin Kıbrıslıtürk öğrencilerinden oluşan voleybol takımı da vardı.
Kıbrıs Cumhuriyeti Jeolojik Araştırmalar Dairesi verilerine göre 1900’den günümüze büyük depremler:
15 Ocak 1900: Mesarga’yı etkileyen 5.8 büyüklüğündeki deprem.
27 Ağustos 1903: Kıbrıs genelinde hissedilen 5.3 büyüklüğünde deprem.
23 Şubat 1906: Ada genelinde hissedilen ve Limasol ile Kolossi’de önemli hasara neden olan 5.6 büyüklüğünde deprem.
29 Eylül 1918: Kıbrıs ve Levant kıyıları arasında 6.2 büyüklüğünde güçlü bir deprem. Başta Larnaka ve Mağusa olmak üzere ada genelinde, Lübnan, Suriye ve İsrail’de hissedildi.
18 Şubat 1924: 5.9 büyüklüğündeki deprem özellikle adanın güneydoğu kesiminde hissedildi ve Mağusa’da küçük çaplı hasara yol açtı.
12 Aralık 1927: Limasol bölgesinde 5.3 şiddetinde güçlü bir artçı şok dizisiyle birlikte meydana gelen şiddetli deprem. Deprem neredeyse Limasol bölgesindeki tüm binalarda önemli hasara yol açtı.
9 Mayıs 1930: Ağırlıklı olarak Baf bölgesini etkileyen 5.5 büyüklüğünde yıkıcı deprem. Baf, Peya ve Emba’daki kilise ve evlerde hasara yol açtı, Nata ve Baf Piskoposluğu’nda toprak kaymalarına neden oldu.
25 Temmuz 1930: Saitta’da (Monyatis) küçük hasara neden olan 5.1 büyüklüğünde deprem.
26 Haziran 1937: Kıbrıs’ın batısında Pahna, Platres, Pentalya, Omodos, Arsos, Salamyu’da evleri ve kiliseleri yıkan ve Arminyu’da toprak kaymasına neden olan 5.3 şiddetinde deprem.
24 Temmuz 1940: Mesarya’da, özellikle Lakatamya ve Palluryotissa’da küçük hasara yol açan 5.2 şiddetinde deprem.
20 Ocak 1941: Doğu Akdeniz’de hissedilen 6.5 büyüklüğünde çok güçlü bir deprem. Mağusa kazasında önemli hasara (insanların yaralanması, hayvanların ölümü ve Paralimni ve Mağusa’da evlerin çökmesi), Lefkoşa ve Larnaka’da hasara ve ayrıca İsrail kıyılarını vuran küçük bir tusunamiye neden oldu.
15 Ekim 1952: 5.2 büyüklüğündeki bir deprem Limasol, Arakapa, Vavla ve Larnaka’da küçük çaplı hasara yol açtı.
10 Eylül 1953: Baf kazasında 6.5 büyüklüğünde yıkıcı deprem. 40 kişi öldü, 100 kişi yaralandı ve 4000 kişi evsiz kaldı. 158 köy ve kasaba etkilendi. Hasarın çoğu toprak kayması ve yüzey çatlamasından kaynaklandı. 1.600 ev yıkıldı, 10.000 ev ve kamu binası da çeşitli şekillerde hasar gördü. Beş köy Strumbi, Ciyas, Lapityu, Aksilu ve Fasula enkaza döndü, 105 köy ise hafif hasar gördü. Deprem sırasında birçok çiftçi tarlada çalışmakta olduğundan daha büyük kayıplar yaşanmadı. Depremler Limasol’da da önemli hasara yol açmış ve burada da toprak sıvılaşması gözlenmişti. Depremin ardından Baf kıyılarında da küçük bir tsunami gözlenmişti. Depremler Lübnan, İsrail, Mısır, Kastelorizo, Rodos ve Türkiye’de de hissedilirken, onlarca artçı deprem yaklaşık bir yıl boyunca devam etmişti.
15 Eylül 1961: Larnaka denizi merkezli 5.7 büyüklüğünde hasar verici bir deprem meydana geldi ve bu deprem neredeyse tüm adada hissedildi. Adanın güneydoğu kesiminde küçük çaplı hasar da meydana geldi.
28 Mart 1984: Larnaka ve Kiti’de 5 büyüklüğünde hasar verici bir deprem küçük çaplı hasara neden oldu. Limasol ve Lefkoşa’da da hissedildi.
23 Şubat 1995: Baf kazasında 2 kişinin ölümüyle sonuçlanan 5.9 büyüklüğünde yıkıcı deprem. Yukarı Arodez ve Milyu köylerinde çok sayıda ev yıkılırken Peristerona, Steni, Yayla, Argaka, Pomos, Pirgos, Lefke, Neo Horyo Akama, Latçi ve Poli Hirsofu köylerinde de hasar meydana geldi.
9 Ekim 1996: Kıbrıs’ın güneybatı kesiminde 6.8 büyüklüğünde çok şiddetli deprem. Baf ve Limasol sakinlerinin yanı sıra Lefkoşa, Larnaka ve Paralimni’deki apartman sakinleri arasında paniğe neden oldu. İki kişi ikincil nedenlerle hayatını kaybetti ve 20 kişi hafif yaralandı. Başta Baf ve Limasol’da olmak üzere sınırlı hasar meydana geldi.
11 Ağustos 1999: Merkezi Limasol’un Gerasa köyü olan 5.6 şiddetindeki deprem tüm adada güçlü bir şekilde hissedildi. Limasol’da ve kazanın kuzey kesimindeki köylerde binalara zarar verdi. Panik nedeniyle 40 kişi hafif yaralandı. Çok sayıda artçı sarsıntı birkaç ay boyunca devam etti.
15 Nisan 2015: Baf’ta Kissonerga’nın batısındaki deniz merkezli 5.6 büyüklüğünde deprem. Deprem Kıbrıs genelinde hissedildi: Baf ilinde, özellikle merkez üssü olan bölgede çok güçlü hissedilirken, Baf bölgesindeki binalarda sınırlı hasara neden oldu. Takip eden günlerde çok sayıda artçı sarsıntı meydana geldi.
21 Ocak 2021: Deprem Avrupa Akdeniz Sismoloji Merkezi’ne (EMSC) göre 5.4 büyüklüğünde, 40 km derinlikte ve merkez üssü Lefkoşa’nın 41 km güneydoğusunda yer aldı. Yetkililere göre deprem özellikle ada genelinde hissedildi. Herhangi bir maddi ya da başka bir hasar meydana gelmemiştir.
11 Ocak 2022: Baf Peya açıklarında 6.5 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Bu depremden önce 5 Ocak 2022 Çarşamba günü Richter ölçeğine göre 5.3 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi.
