İran’da başörtüsü kurallarına uygun örtünmediği için gözaltına alınan Jîna Mahsa Amini’nin “ahlak polilerince” öldürülmesinin ardından başlayan protestolar bugün (28 Eylül Çarşamba) 12. gününde.
Sussex Üniversitesi’nden Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Dr. Kamran Matin, İran’daki son gelişmeleri yakından takip eden akademisyenlerden. Matin’in İran rejimi ve Kürt hareketleri üzerine tez çalışması da var.
“İran’daki her kadın, devlet stratejik olarak kadın bedeninin ve kamusal alanlardaki davranışlarının kontrolüne dayandığından, tanımı gereği politiktir” diyen Dr. Matin, yedi soruda protestoların bundan sonra ne yönde evribileceğini bianet için yanıtladı.
“İran’da eşi görülmemiş bir süreç yaşanıyor”
Yaşam tarzına müdahaleye itiraz ilk kez kitlesel protestoya dönüştü. Bu sizin için beklenen bir durum muydu?
İran’daki çeşitli günlük baskı ve baskı biçimleri göz önüne alındığında, her zaman popüler protestoların kırılması beklenir.
Gerçekten de İran’da, sonuncusu 2019’de olmak üzere, 1500 silahsız protestocunun öldürüldüğü periyodik protestolar oldu.
Bununla birlikte, mevcut protestoların devasa ölçeği, coğrafi yayılımı ve süresi ben dahil çoğu insan için beklenmedik bir durumdu. Daha da önemlisi, kadınların mevcut protestodaki merkezi ve öncü rolü, devrim sonrası İran’da eşi görülmemiş bir şekilde oldu.
“Zorunlu başörtüsü devletin anti demokratik yapısını temsil ediyor”
İran’da kadınları ve erkekleri sokağa çıkaran temel duygu sizce nedir?
İran’da 1979’da İslam Cumhuriyeti’nin doğuşundan itibaren kadınlar bastırıldı.
Kadınlara yönelik baskı, İran genelinde kadınlara şiddetle dayatılan ‘başörtüsü’ (‘uygun kıyafet’) hakkındaki yasaklamaları içeren İslam Hukuku aracılığıyla yasallaştırıldı.
Kadınların çoğu, sözde “ahlak polisi” (veya daha doğrusu “tesettür polisi”) tarafından taciz edilme, tutuklanma veya dövülme deneyimine sahip.
Zorunlu başörtüsü bu nedenle İslam Cumhuriyeti’nin aşırı anti-demokratik doğasını sembolize etmeye başladı.
Bu anlamda “Jin Jiyan Azadi” sloganı ne anlama geliyor?
Asıl mesele, önceki protestolardan farklı olarak, bu ayaklanmanın net bir stratejik olumlu slogana sahip olmasıdır: “Kadın, Yaşam, Özgürlük”, “Jin Jiyan Azadi.”
Bu slogan Türkiye’deki Kürt hareketinden kaynaklandı ve Suriye’de IŞİD’e karşı direnişte daha da gelişti.
İslam Cumhuriyeti altındaki üç ana baskı biçimine olan öfkelerini ifade ettiği için farklı sosyal grupları benzersiz bir şekilde harekete geçirdi: cinsiyet baskısı, sosyo-ekonomik eşitsizlik ve Kürtler gibi… Kürtler gibi bireylerin ve ulusal “azınlıkların” siyasi baskısı.
Kürtler, 1979’daki başlangıcından itibaren İslam Cumhuriyeti’ne karşı muhalefette öncü rol oynadı.
Dolayısıyla, bu “Kadın, Hayat, Özgürlük” sloganının toplumun her kesiminden hem erkek hem de kadınları çekebilmesinin nedeni, kapsayıcı olması ve olumlu ufku nedeniyledir.
“İrşad Devriyesi” ve “Ahlak Polisi”nin amacı neydi, halktan ve İran’da destek gördü mü?
‘İrşad Devriyesi’nin amacı zorunlu başörtüsü uygulamaktı. Küçük bir azınlık tarafından ya dini muhafazakarları ya da rejimle bağlantıları ya da her ikisi nedeniyle desteklendi.
İran’daki kadınların büyük çoğunluğu sizce politik mi?
İran’daki her kadın, devlet stratejik olarak kadın bedeninin ve kamusal alanlardaki davranışlarının kontrolüne dayandığından, tanımı gereği “politik”tir.
Kadınların mevcut protestolarda öncü ve merkezi bir rol üstlendiğini düşünüyorum.
“Kimse rejimin propagandalarına inanmıyor”
İran devlet yetkilileri tarafından “dış güçler” iddiaları var. Hemen hemen her ülkede buna rastlıyoruz… Sizce bu iddiaya kamuoyunda nasıl bir tepki geldi?
Bu konuda rejimin propagandasına kimse inanmıyor, ki yukarıda da belirttiğim gibi çok küçük bir azınlık olan rejimin kendi toplumsal tabanı ve hatta protestonun devam etmesiyle her geçen gün küçülüyor gibi görünüyor.
Asıl soru, bu eylemlerin İran’ın mevcut rejimini nasıl etkilediğidir? Raporlar, güvenlik ve polis güçlerinin tükendiğini ve protesto devam ederse protestoyu kontrol altına alma yeteneklerini kaybedebileceklerini gösteriyor.
Bu daha sonra güvenlik güçlerinin kullanılmasına yol açabilir. Ancak bu aynı zamanda güvenlik güçleri içinde ve hatta rejimin kendisinde bölünmeye yol açabileceğinden risklidir.
Böyle bir karar en üst düzeyde alınmalı, ancak raporlar dini lider Hamaney’in ağır hasta olduğunu ve bu da rejimin karar verme “hastalığından” muzdarip olabileceği anlamına geliyor.
Ayrıca rejimin başörtüsü yasasını gevşetmeyi düşünebileceğini ve ‘İrşad devriyesini’ sınırlayabileceğini veya feshedebileceğini öne süren raporlar da var.
Ancak rejim, protesto karşısında yenilgiye uğramış gibi görüneceği için bu değişiklikleri şimdi yapmayı reddediyor.
Ayrıca rejim, bazı ekonomik sorunları çözmek için ekonomik kaynaklar elde edebilmesi için İran’ın ABD ve Batı ile nükleer anlaşmasını yeniden canlandırma konusunda uzlaşmaya karar verebilir. Bu da ekonomik durumu bir nebze olsun iyileştirebilir ve bu nedenle yoksulluktan öfkelenerek sokağa çıkanlar protestolardan çekilebilir.
Son olarak ne eklemek istersiniz?
Rejim, örneğin 1500’e yakın protestocunun öldürüldüğü 2019 protestolarında olduğu gibi, halk protestolarını bastırmak çin alışılagelmiş azami şiddetine henüz başvurmadı.
Ancak devam eden protestoları bastırmayı başarsa bile, İran’ın kadın devriminin muazzam siyasi enerjisini çok uzun süre kontrol altına alması pek mümkün değil.
Ne olmuştu?
Doğu Kürdistan’ın Sakız kentinden başkent Tahran’a akrabalarını ziyarete gelen 22 yaşındaki Mahsa Amini, erkek kardeşinin kullandığı aracı durduran ahlak polisince gözaltına alınmıştı. Kardeşine, nasihat edilip serbest bırakılacağı söylenerek götürülen genç kadının, gözaltına alındıktan iki saat sonra komaya girdiği ve kaldırıldığı hastanede öldüğü ortaya çıktı.
İran devlet televizyonu Amini’nin dövüldüğü iddialarını yalanlayarak, polisin genç kadını “nasihat etmek ve eğitmek” üzere karakola götürdüğünü ve orada kalp krizi geçirdiğini söyledi. Amini’nin akrabaları, kadının herhangi bir kalp rahatsızlığı olmadığını açıkladı.
Devlet televizyonu bir polis karakolunda Amini olduğu söylenen bir kadının oturduğu koltuktan bir yetkiliyle konuşmak üzere kalktıktan sonra yere düştüğünü gösteren güvenlik kamerası kayıtları yayınladı. Ancak, görüntülerden kadının Amini olduğu doğrulanamadı.
Amini’nin dövülerek öldürüldüğü yolunda sosyal medyada yayılan iddialarını reddeden Tahran emniyeti ise konuyla ilgili açıklamasında, “Ayrıntılı araştırmalara göre, Amini’nin araca alınması sonrasında ve tutulduğu karakolda fiziksel bir temas olduğunu” reddetti.
Ancak, İran’ın yarı resmi Fars haber ajansı, Mahsa Amini’nin ahlak polisince dövülmesi nedeniyle komaya girdiğini duyurdu.
VoA’nın haberine göre genç kadının karakolda ölümünü eleştiren sosyal medya yorumcuları arasında, sözünü sakınmamasıyla tanınan reformcu eski milletvekili Mahmud Sadıki, Ayetullah Ali Hamaney’i olayla ilgili kamuoyuna açıklama yapmaya çağırdı.
