Kitle gösterilerinin tabiatı – John Berger

Yazan: John Berger
Kaynak: Aposto

Kitle gösterileri birer devrim provasıdır. Stratejik, hatta taktik provalar değil, devrimci bilince ulaşma provaları.

70  yıl önce (6 Mayıs 1898’de) Milano’nun ortasında kadınlı erkekli işçilerin katıldığı bir kitle gösterisi yapıldı. Bu gösteriye yol açan olaylar, bu yazıda yer veremeyeceğimiz kadar uzun bir tarihe sahip. Gösteri, General Beccaris’e bağlı ordu tarafından saldırıya uğrayıp dağıtıldı. Öğle vakti, atlı askerler kalabalığın üzerine saldırdı: Silahsız işçiler barikatlar kurmaya çalıştılar. Sıkıyönetim ilân edildi ve ordu üç gün boyunca silahsızlarla çatıştı.

Resmi sonuçlara göre 100 işçi öldü, 450 işçi yaralandı. Bir polis, bir asker tarafından yanlışlıkla öldürüldü. Orduda kayıp yoktu. (İki yıl sonra I. Umberto, katliamdan sonra “Milano kasabı” General Beccaris’i halkın ortasında kutladığı için öldürüldü.)

Yazmakta olduğum bir hikâyeye gerekli olduğu için, 6 Mayıs’ta Corso Venezia’da gerçekleşen bu gösterinin bazı yönlerini anlamaya çalışıyordum. Bu süreç içinde, gösteriler hakkında, belki daha yaygın biçimde geçerli olabilecek bazı sonuçlara vardım.

Kitle gösterileri, ayaklanmalardan veya isyanlardan ayrı tutulmalıdır; bununla birlikte, (şimdi artık ender rastlanan) bazı durumlarda, kitle gösterileri ayaklanmaya yahut isyana dönüşebilir. Ayaklanmanın gayesi genellikle acildir (bu aciliyet, ifade ettiği çaresizliğe denk düşer): Yiyeceği ele geçirmek, mahpusları kurtarmak, mülkü yakıp yıkmak. Devrimci isyanın gayeleriyse uzun vadeli ve daha kapsayıcıdır: Nihai gayesi, devlet iktidarını ele geçirmektir. Oysa gösterinin gayeleri semboliktir: Hemen hiç kullanılmayan bir gücü gösterir.

Kalabalık bir insan topluluğu, belli ve önceden saptanmış açık alanda bir araya gelir. Az çok silahsızdırlar (6 Mayıs 1898’de tamamen silahsızdılar). Politikalarını protesto ettikleri devlet otoritesinin hizmetindeki baskı güçlerine karşı kendilerini hedef olarak ortaya koyarlar.

Teorik olarak, gösterilerde yaygın görüşlerin yahut duyguların gücünü ortaya koymak amaçlanır: Teorik olarak, gösteriler devletin demokratik vicdanına bir sesleniştir. Ancak bu, varlığı pek muhtemel olmayan bir vicdanı varsaymak demektir.

Devlet otoritesi demokratik etkilere açıksa, gösteri pek gerekli olmayacaktır; açık değilse, otoritenin, hiç de gerçek tehdit taşımayan bu boş güç gösterisinden etkilenme ihtimali düşüktür. (Zaten kurulmuş olan alternatif devlet otoritesini desteklemek için yapılan bir gösteri –Garibaldi’nin 1860’ta Napoli’ye girmesinde olduğu gibi- özel bir durumdur ve etkisini hemen gösterebilir.)

Gösteriler, demokrasi ilkesinin henüz adı bile konmamışken başlamıştır. Çartist’lerin [adını “çart” yâni “bildirge”den alan, İngiltere kökenli işçi hareketi] ilk kitle gösterileri, demokrasi ilkesinin kabul edilmesini sağlamak için yürütülen mücadelenin bir parçasıydı. 1905’te St. Petersburg’da Çar’a dilekçe sunmak için bir araya gelen kitleler, mutlak bir monarşinin acımasız gücüne hitap ediyor, böylece kendilerini ona bir hedef olarak sunuyorlardı. Bu olayda da kitleler –bütün Avrupa’da görülen yüzlerce benzer olayda olduğu gibi- kurşunlanarak yere seriliyordu.

Öyle görünüyor ki gösterilerin gerçek fonksiyonu, varolan devlet otoritesini ciddiye alınabilecek bir ölçüde ikna etmek değildir. Böyle bir gayeden söz etmek, yalnızca işleri kolaylaştıracak bir rasyonalizasyondur [akıl yürütmedir].

Gerçek şudur ki, kitle gösterileri birer devrim provasıdır. Stratejik, hatta taktik provalar değil, devrimci bilince ulaşma provaları. Provayla gerçek gösteri arasında geçen süre epeyce uzayabilir: Bunların nitelikleri –provası yapılan bilincin yoğunluğu- farklı durumlarda oldukça önemli değişiklikler gösterebilir: Ancak, bu prova unsurunu taşımayan gösterilerin, resmi olarak kışkırtılan halk gösterileri olarak tanımlanması daha doğru olur.

Ne kadar kendiliğinden doğarsa doğsun, bir gösteri, kendisini sıradan hayattan ayıran icat edilmiş bir olaydır. Değeri, işte bu icat verimi oluşundan kaynaklanır; çünkü öngörme gücü, prova niteliği burada yatar.

Kitle gösterisi, katılanları, varolan bir fonksiyona tepki oluşturmak üzere değil, kendi fonksiyonunu inşa etmek üzere bir araya toplamasıyla diğer kitle eylemlerinden ayrılır: Bu bakımdan kitle gösterisi –grev söz konusu olduğu zaman bile– işyerlerindeki her türlü işçi toplanmasından yahut herhangi bir seyirci kalabalığından ayrılır. Yalnızca bir araya gelmiş olması bile yerleşik düzeni tehdit etmeye yeten bir birlikteliktir bu.

Devlet otoriteleri, kitle gösterilerine katılanların sayısı konusunda genellikle yalan söylerler. Ne var ki bu yalan fazla bir şey değiştirmez. (Gösteriler devletin demokratik vicdanına gerçekten bir seslenme olsaydı, o zaman bu yalan belki bir anlam taşırdı.) Katılanların sayısının önemi, gösteriye dahil olanların yahut yakınlık duyarak izleyenlerin doğrudan yaşadıkları tecrübelerde yatabilir. Bu insanlar için, sayılar artık sayı olmaktan çıkar; duyduklarının delili, tahayyül ettiklerinin sonuçları olur. Gösteri ne kadar büyük olursa, katılanların toplam kolektif gücü açısından o kadar etkili ve acil (görülebilir, işitilebilir, dokunulabilir) bir sembolizasyon (eğretileme) hâline gelir.

Sembolizasyon diyorum, çünkü bu şekilde kazanılan güç, orada bulunanların gizli (potansiyel) gücünü de, bir gösteride sergilendiği kadarıyla gerçek güçlerini de hiç kuşkusuz aşar. Ne kadar çok kişi olursa, orada olmayanları birbirlerine ve kendi kendilerine o kadar iyi temsil ederler. Böylelikle kitle gösterisi, bir soyutlamaya hem vücut verir, hem de onu yaygınlaştırır. Ona katılanlar, bir sınıfa ait olduklarını daha kesin olarak fark ederler. Bu sınıfa ait olmak, yalnızca ortak bir kaderi ima etmenin ötesine geçerek, ortak bir fırsatı temsil etmeye başlar. Ait oldukları sınıfın fonksiyonunun kısıtlı kalmasına artık gerek olmadığını fark etmeye başlarlar; bu sınıf da, tıpkı gösteride olduğu gibi, kendi fonksiyonunu kendisi inşa edebilir.

Devrimci bilinç, gösteri yerinin seçimi ve taşıdığı anlamla bir başka yoldan da prova edilir. Gösteriler, temelde şehirlere özgüdür; genellikle, şehir yahut millet açısından sembolik değer taşıyan bir merkezin mümkün olduğunca yakınında yer alacak biçimde planlanır. “Hedefleri” ender olarak stratejik önemde –tren istasyonları, kışlalar, radyo istasyonları, havaalanları- olur. Kitle gösterisi, bir şehir yahut başkentin sembolik ele geçirilişi olarak yorumlanabilir. Burada da sembolik olma veya eğretileme, gösteriye katılanların yararına işler.

Göstericilerin icra ettiği düzensiz bir olay olsa da, gösteri, çok değişik gayeler için kullanılmak üzere planlanan şehir merkezinin yakınında yer alır. Göstericiler, yürüyüp geçtikleri sokakların yahut doldurdukları açık alanların normal yaşantısını kesintiye uğratırlar. Bu bölgeleri “kesip ayırırlar” ve henüz buraları tümüyle işgal edecek güçleri bulunmadığından, hâlâ yoksun oldukları gücü sergilemek için bu bölgeleri geçici bir sahneye dönüştürürler.

Göstericilerin, sahnelerini çevreleyen şehir hakkındaki görüşleri de değişir. Gösteri yaparak, gündelik hayatlarını sürdürürken ferdî yahut kolektif olarak elde edebildiklerinden çok daha büyük bir özgürlük ve bağımsızlık –ayrıca verimi önemsiz olsa da, daha fazla yaratıcılık- sergilerler. Gündelik hayatlarında, şartları yalnızca bir ölçüde değiştirebilirler; gösteri yaparken ise, sembolik olarak, şartların karşısına tam da kendi özvarlıklarını çıkarırlar.

Bu yaratıcılık, özü gereği ümitsiz, ödenen bedel de yüksektir belki; ama göstericilerin bakış açılarını geçici olarak değiştirir. Bir bütün olarak şehri kuranın ve sürmesini sağlayanın, kendileri yahut temsil ettikleri kişiler olduğunu fark ederler. Şehre başka bir gözle bakmaya başlarlar. Kendilerine ait bir ürün, gizli güçlerini azaltmak yerine pekiştiren bir ürün olarak görmeye başlarlar onu.

Son olarak, devrimci bilincin prova edilmesinde başvurulan başka bir yol daha vardır. Göstericiler, kanun ve düzen güçleri denen şeyin karşısına hedef olarak kendilerini koyarlar. Gene de, oluşturdukları hedef ne kadar büyük olursa, kendilerini o kadar güçlü hissederler. Bu, ne o sıradan “sayıların gücü” ilkesiyle, ne de kitle psikolojisine ilişkin kaba saba teorilerle açıklanabilir. Gerçekteki incinebilirlikleriyle yenilmezlik duyguları arasındaki karşıtlık, göstericilerin devlet otoritesine dayattıkları ikileme denk düşer.

Otorite ya boyun eğmeli ve kalabalığın istediğini yapmasına izin vermelidir: Bu durumda, sembolik olan birdenbire gerçeklik kazanır; kalabalığın örgütlenmeden ve hazırlıktan yoksun oluşu zafer kazanmasını engellese bile, olay, otoritenin zayıflığını sergiler. Yahut otorite karşılık vermek ve kalabalığı şiddet kullanarak dağıtmak zorunda kalacaktır: Bu durumda da, böyle bir otoritenin demokratik olmayan niteliği, kitle önünde sergilenmiş olur. Söz konusu kaçınılmaz ikilem, sergilenen zayıflıkla sergilenen otorite arasındadır. (Resmî olarak onaylanan ve denetlenen gösteri, aynı ikilemi ihtiva etmez: Bu tür gösterinin sembolikliği sansür altına alınmıştır: İşte bu yüzden ben onu sırf seyirlik gösteri olarak adlandırıyorum.)

Otorite, neredeyse değişmez bir biçimde, hep şiddet kullanmayı seçer. Otoritenin sergilediği şiddetin derecesi, pek çok faktöre bağlıdır; ancak gösterinin oluşturduğu fiziki tehdit bu faktörler arasında pek yer almaz. Tehdit, özünde semboliktir. Ancak otorite, gösteriye saldırmakla, sembolik olayın tarihi bir olay hâline gelmesini sağlamış olur: Hatırlanacak, ders çıkarılacak, intikamı alınacak bir olay.

Şiddeti üzerine çekmek, gösterinin tabiatında vardır. Yol açtığı provokasyon da şiddete dayalı olabilir. Ancak sonunda, ortaya koyduğu etkiden daha fazlasına kendisi katlanmak zorunda kalacaktır. Bu hem taktik bir gerçektir, hem de tarihi. Gösterilerin tarihi rolü, varolan devlet otoritesinin adaletsizliğini, acımasızlığını, mantıksızlığını göstermektir. Gösteriler, masumiyetin ortaya koyduğu protestolardır.

Ancak masumiyet iki türlüdür; bu iki tür, yalnızca sembolik seviyede tekmiş gibi ele alınabilir. Siyasî çözümleme ve devrimci eylemin planlanması amacıyla, bu iki türün birbirinden ayrı tutulması gerekir. Savunulması gereken bir masumiyet vardır: Biri adaletten kaynaklanan masumiyettir, diğeri tecrübe yoksunluğu sonucunda ortaya çıkan masumiyet.

Gösteriler, siyasi istekleri, daha bunları doğuracak siyasi vasıtalar oluşturulmazdan önce ifade ederler. Gösteriler, kendi isteklerinin gerçekleşmesini öngörür, böylelikle de bu isteklerin gerçekleşmesine katkıda bulunurlar; ancak kendi başlarına bu istekleri elde edemezler.

Herhangi bir reel tarihi durumda, devrimcilerin üzerinde karar vermeleri gereken mesele, daha fazla sembolik provanın gerekli olup olmadığıdır. Bundan sonraki safha, gösterinin kendisi için taktik ve strateji eğitimi yapmaktır.